با تمرکز بر نقش زنان در رشد اقتصاد خانواده
گروه پژوهش‌گران شورای متخصصان هرات: پوهندوی دکتر نجیب‌الرحمن حدید، پوهنمل دکتر حفیظ‌الله جواد، پوهندوی ماریا کبیری، پوهنیار نذیراحمد سدید (نوری) و عبدالرحمن کریمی
دستیار تدارکات و منشی گروه: کبرا سالاری
سال چاپ: ۱۴۰۴
تیراژ: ۱۰۰۰ جلد
چاپ: ستاره نقره‌ای
چکیده
مشارکت اقتصادی یکی از ارکان اساسی توسعۀ اقتصادی است. در این میان، مشارکت زنان در فعالیت‌های اقتصادی نیز نه‌تنها به تقویت ظرفیت‌ها و توانمندی‌های آن‌ها کمک می‌کند، بلکه نقش اساسی در توسعۀ اقتصادی و اجتماعی جامعه دارد. نقش زنان در اقتصاد معطوف به مجموعۀ فعالیت‌ها، مسئولیت‌ها و تأثیراتی است که زنان در تولید، توزیع و مصرف کالاها و خدمات دارند. این نقش شامل مشارکت زنان در بازار کار، کارآفرینی، تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و نقش‌های مرتبط با خانواده و جامعه است. توانمندسازی فرایندی است که طی آن زنان از نیازهای و خواسته‌های درونی خود آگاه می‌شوند، جرئت دستیابی به هدف را در خود تقویت می‌کنند؛ و توانایی لازم برای عملی ساختن خواسته‌های خود برخوردار می‌شوند. حضور و فعالیت زنان در افغانستان، همواره به‌عنوان یک مسئله اساسی، با چالش‌های متفاوتی در حوزه‌های مختلف حیات اجتماعی در این کشور روبرو بوده است. با این حال، زنان این کشور در دوره‌های مختلف تاریخی، نقش‌های مؤثری در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ایفا کرده‌اند.
این مسئله، بویژه در چهار سال اخیر پس از بروز تحول کلان سیاسی درکشور، محل پژوهش‌های مختلف، تجزیه و تحلیل در حوزۀ اقتصاد و تجارت قرار گرفته است. پژوهش و مشارکت زنان در فعالیت‌های اداری، اجتماعی، اقتصادی و حوزۀ آموزش، تحت تأثیر ساختارهای «نظام اسلامی» و «نگاه کلان» سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی کشور نیز متأثر کرده است. همزمان و باوجود این محدودیت‌ها، برخی حوزه‌های اقتصادی، هم در حوزۀ اقتصاد رسمی و هم اقتصاد غیررسمی، در چهار سال گذشته، شاهد حضور فعال زنان بوده و براساس گزارش‌های رسانه‌ای یک فرصت جدید برای تأسیس و احیای حضور زنان، لااقل در حوزۀ اقتصادی، فراهم ساخته است.
این پژوهش، ابعاد حضور و فعالیت اقتصادی زنان در ایجاد توانمندی بر غلبه بر چالش‌ها و ایجاد فرصت‌های بیشتر را در پرتو ابعاد سه‌گانۀ نظریۀ توانمندسازی نیالا کیبیر دسته‌بندی کرده است. پژوهش حاضر، با استفاده از روش‌های کیفی مصاحبه نیمه‌ساختاریافته، مصاحبه با گروه کانون و پدیدارشناسی، نقش فعالیت‌های اقتصادی زنان در ایجاد توانمندی آن‌ها برای رشد اقتصاد خانواده و توسعۀ اقتصاد محلی در کشور را در ابعاد منابع، عاملیت و دستاوردها مطالعه کرده است. یافته‌های مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با صاحبان‌نظران اقتصادی سازوکارهای توانمندسازی زنان را در قالب دوازده تم یا مضمون و چهل‌ودو کد، صورت‌بندی کرده‌اند.
در بعد اول، منابع فعالیت اقتصادی زنان می‌تواند ابعاد «دسترسی به منابع حقوقی (حقوقی به فعالیت اقتصادی زنان، ایجاد بسترهای اجتماعی مناسب)»، «دسترسی به منابع مالی و بودجه» و ایجاد نهادهای خودنظام‌ده، به توانمندی زنان بینجامد. توانمندسازی از بعد منابع، بویژه از رهگذر تصویب قوانین حمایتی، افزایش امنیت شغلی و تسهیل در دسترسی به منابع مالی حمایتی، ایجاد صندوق‌ها و سرمایه‌گذاری برای شناسایی منابع، تلاش برای تغییر نگرش‌های اجتماعی، ترویج فرهنگ مشارکت اقتصادی زنان و نیز زیرساخت‌های اجتماعی و حمایت‌های اجتماعی عینیت می‌یابد.
در بعد دوم، بعد عاملیت، فعالیت‌های اقتصادی زنان می‌تواند عامل به چالش کشیدن هنجارهای اجتماعی، فراهم‌سازی «مشارکت زنان در تصمیم‌گیری مالی خانوادگی»، «تغییر نگرش‌ها» دربارۀ فعالیت‌های اقتصادی زنان و «تبدیل زنان از نیروی کار ساده به کارآفرینان» را در پی‌گیرد و به توانمندی زنان بینجامد. در بعد سوم، بعد دستاوردها، نیز فعالیت‌های اقتصادی زنان می‌تواند در قالب «مدیریت منابع مالی خانواده»، «افزایش درآمد و رشد اقتصادی خانواده»، «افزایش رفاه و کیفیت زندگی زنان» و نیز «تأثیر زنان بر اقتصاد محلی» دستاوردهای توانمندسازی را تعریف کند.
دستاوردهای توانمندسازی در این بعد نیز بویژه، با مقوله‌های افزایش مهارت‌های مدیریت مالی، مشارکت زنان در تأمین هزینه‌های خانواده، کاهش فشار اقتصادی بر مردان، توسعۀ فعالیت‌های اقتصادی خانوادۀ، افزایش دسترسی به خدمات صحی و آموزشی، بهبود کیفیت زندگی از طریق درآمد پایدار، رشد کسب‌وکارهای محلی توسط زنان و افزایش فرصت‌های شغلی از طریق کارآفرینی زنان صادق می‌یابد. این یافته‌ها در گفت‌وگو با زنان فعال در حوزۀ اقتصادی در هرات، در قالب مصاحبه با گروه کانون، و نیز شماری از کارآفرینان زن، در قالب مطالعۀ پدیدارشناسانه تجربۀ زیسته‌ای آن‌ها عینی شده‌اند.
واژه‌های کلیدی: مشارکت اقتصادی، اقتصاد رسمی و غیررسمی، کارآفرینی، توانمندسازی، اقتصاد خانواده